Ένα βιβλίο με ήρωα τον Κατερινιώτη πρόσφυγα Σάββα Κανταρτζή βοηθά στην ανασυγκρότηση της ιστορικής μας μνήμης

ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΑΠΕΛΟΥΖΟΥ, Στον ανεμοστρόβιλο του ξεριζωμού. Πόντος-Ρωσία-Ελλάδα, εκδόσεις Διώνη, Αθήνα 2014.

ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ

Μία μυθιστορηματική βιογραφία 488 σελίδων μάς έδωσε η Δήμητρα Καπελούζου, το πρώτο γραμματολογικά μυθιστόρημα του 21ου αιώνα που έχει βασικό του ήρωα Κατερινιώτη (το μείζον έργο του Στρατή Δούκα «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» που αφορά τον εγκατεστημένο στο χωριό Σπι [Νέα Έφεσσος] Νικόλα Καζάκογλου γράφτηκε στα 1929). Πρόκειται για τη ζωή, πολυτάραχη και αξιανάγνωστη, του πολυγραφότατου και ικανότατου δημοσιογράφου Σάββα Κανταρτζή, του σπουδαιότερου δημοσιογράφου που είχε η Πιερία στον 20ό αιώνα. Τίτλος του βιβλίου: «Στον ανεμοστρόβιλο του ξεριζωμού» και υπότιτλος «Πόντος. Ρωσία. Ελλάδα». Όπως...


γίνεται κατανοητό και από τον τίτλο του βιβλίου θέμα του βιβλίου είναι η ζωή, ο βίος ενός μικρού παιδιού που γεννήθηκε στα Κοτύωρα το 1900 από γονείς Πόντιους, η παρακολούθηση των σπουδών του και κατόπιν οι περιπέτειές του μέχρι να φτάσει στην μακεδονική γη. Περιπέτειες που σχετίζονται με την προετοιμασία της εκρίζωσης ενός αρχαίου πολιτισμού, των Ελλήνων του Πόντου, από το κεμαλικό καθεστώς.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου και σε 16 κεφάλαια/ενότητες παρακολουθούμε τη γέννηση του μικρού Σάββα, το κοινωνικό και επαγγλεματικό προφίλ της οικογένειας, τα διαβάσματα και τις εμπειρίες του μέχρι το 1919. Το δεύτερο μέρος και σε 13 κεφάλαια ολοκληρώνεται με τις επιθέσεις εναντίον του ποντιακού αντάρτικου, τα γεγονότα της Αμάσειας και την φυγή με άλλους συντρόφους του συμπατριώτες για τη σοβιετική Ρωσία και το Βατούμ. Στο τρίτο μέρος, σε ισάριθμα κεφάλαια, η αφήγηση ολοκληρώνεται με την αποχώρηση από το Σουχούμ, Απρίλιος του 1925, το ταξίδι με το πλοίο και την καταφυγή στη νέα πατρίδα.
Το βουνό Ποζ Τεπέ, ο πληθυσμός των Κοτωώρων, 12.000 με τους μισούς Έλληνες και 3000 Αρμένους, οι εκκλησίες της Υπαπαντής και του Αγίου Νικολάου, η αγορά, το εμπορικό κέντρο, ο Γιάννης, η Συμέλα, σύμπασα η οικογένεια και ο μικρόκοσμος της πόλης παίζουν και αυτοί το ρόλο τους σαν ψηφίδες του ευρύτερου μωσαϊκού της ιστορίας (Παναγιώτης Νερόπουλος, Μαγάλα Χιονίδου, Χαράλαμπος Λεμονόπουλος, Ανέστης Παπαδόπουλος κλπ). Τα λόγια τους, οι ζωντανοί κάποτε διάλογοι, η αληθοφάνεια, κάνουν το βιβλίο ένα ζωντανό ιστορικό σώμα μέσα στο οποίο συγκρούονται οι τοπικές πραγματικότητες με τις ευρύτερες ασυνέχειες και ρήξεις της περιοχής της Μικράς Ασίας και της Ευρώπης (αλλαγές στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η νεαρή σοβιετική δημοκρατία, η κεμαλική (εφιαλτική για τους Έλληνες) αποτίναξη του οθωμανισμού. [ωραία η σελίδα 20/21 για την αγορά των Κοτυώρων]
Δεν είναι ωστόσο μόνο η αποτύπωση και το ζωντάνεμα της ελληνικής ποντιακής ζωής, των αντιλήψεων των ανθρώπων της δεμένα γερά με την πλοκή της ιστορίας στο βιβλίο της Καπελούζου. Εξίσου ζωντανή και χωρίς ιδεοληψίες προσφέρεται και η παρουσία του αντίπαλου, του εχθρού, των Τούρκων που είναι βίαιοι αλλά και εκείνων που είναι ανθρωπινότεροι και φίλοι (σ. 78, η περίπτωση του Καϊμακάμη που συμπαθεί του Έλληνες και τους Αρμένους). Ήδη, από την αρχή του βιβλίου (σ. 11), εμφανίζεται ο Μουσταφά να περιδιαβαίνει στο Πέραν και να στοχάζεται την τύχη της χώρας του: «Σαν να τους είχαν υποτάξει οι Ρωμιοί με τον δικό τους τρόπο, όπως έλεγαν κάποιοι γνωστοί του». Περιγράφεται επίσης η ίδρυση της πολιτικής κίνησης Ένωση και Πρόοδος στη Θεσσαλονίκη, οι βλέψεις και οι απώτεροι στόχοι των τούρκων στρατιωτικών.
Η αφήγηση μάς δίνει ακόμα τη δυνατότητα να δούμε από κοντά, ζωντανά και παραστατικά, τις λαογραφικές συνήθειες των ελλήνων του Πόντου, τις καθημερινές τους συνήθειες, τις συναναστροφές, την πίστη τους στο Θεό αλλά και στο πώς περνούσαν τα καλοκαίρια τους στο Τσάμπασι για να αποφύγουν τη ζέστη και τα κουνούπια, «σωστή μάστιγα» όπως ορθά γράφεται. Πώς διήνυαν τη διαδρομή των 45 χιλιομέτρων, πώς ήταν φτιαγμένα τα σπίτια τους στο υψόμετρο των 2000 μέτρων.
Πώς γιορτάστηκε η επανάσταση του 1908, οι χαρές αλλά και ο σκεπτικισμός των Ελλήνων, σκεπτικισμός που δεν άργησε να μετατραπεί σε οργή όταν διαβάζοντας την εφημερίδα «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης με ημερομηνία 10 Ιουλίου 1910 βρίσκονται αντιμέτωποι με το κλείσιμο των εκκλησιών και τον περιορισμό των δικαιωμάτων πολιτών, δασκάλων και ιερέων.
Η ζωή της οικογένειας Κανταρτζή επιτρέπει στη συγγραφέα να αναφερθεί στα γεγονότα της εποχής (βαλκανικοί πόλεμοι, απελευθέρωση της Μακεδονίας, εξουσία των κεμαλικών) ενώ εντύπωση προκαλεί και η ουμανιστική στάση του Γιάννη Κανταρτζή όταν μαθαίνοντας για τα δεινά των βαλκανικών πολέμων σκέφτεται με λύπη τους 400.000 τούρκους πρόσφυγες από τα Βαλκάνια και τους 100.000 Έλληνες από την αναντολική Θράκη (σ. 62).
Στην αρχή του δεύτερου μέρους βρίσκουμε τον ήρωά μας να επιστρέφει στη γενέτειρά του και από εκεί να μαθαίνει για την απόβαση στη Σμύρνη. Ο Κεμάλ γίνεται πασάς και στρατιωτικός επιθεωρητής των ανατολικών επαρχιών, στο δεύτερο μέρος (188-189) εξηγείται και η τακτική του, η εξαφάνιση των Ρωμιών και η συνεργασία με ανθρώπους σαν τον Τοπάλ Οσμάν. Εδώ, στο μέρος αυτό, μπαίνουμε στον σκληρό πυρήνα της αντιπαράθεσης, περιγράφεται ο Τοπάλ Οσμάν, οι αγριότητες παράλληλα με τη ζωή και την έντονη παρακολούθηση των ελληνικών πραγμάτων από τη μεριά του βενιζελικού Σάββα κανταρτζή. Ξεκινούν τα διακστήρια της ανεξαρτησίας, τα τάγματα εργασίας, οι διωγμοί.
Στο τελευταίο μέρος επιχειρείται και πάλι η έξοδος από την κεμαλική φυλακή για το Βατούμ, όπου και τους υποδέχθηκε θερμά η ελληνική κοινότητα. Ακολουθεί η Αμπχαζία, το καράβι για την Οδησσό, το λιμάνι της Σεβαστούπολης, το Σοχούμ και η ΝΕΠ, το εμπόριο, η παρακολούθηση από τον τύπο των εξελίξεων, η νίκη του Κεμάλ, ο θάνατος του Λένιν, τα ελληνικά διαβατήρια που έδινε η ελληνική πρεσβεία σε πρόσφυγες από την Τουρκία, ο Απρίλιος του 1925 και το ξεκίνημα για τη νέα πατρίδα, τη μακεδονική γη, την Κατερίνη.